व्यवसायमा रम्दैछन् पूर्व लडाकु महिलाहरु

लडाइँका बेलामा बन्दुकले विरोधीलाई खत्तम गर्ने अभियानमा होमिएकी सीता बिक सोडारी आजकाल उनै बन्दुक चलाउने हातले अनुहार सुन्दर बनाउने काम गर्दैछिन् ।

सीता माओवादी सेनाको कम्पनी कमाण्डर थिइन् ।

२०६० सालमा सुर्खेत घर भएका माओवादीकै लडाकु दिनेश सोडारीसँग बिहे गरिन् । उनीहरुका एक छोरी र एक छोरा छन् ।

उनीहरुले सल्लाह गरेर स्वैच्छिक अवकास लिएका थिए । त्यसो गर्दा सीताले ५ लाख र दिनेशले ६ लाख रुपैया पाएका थिए । त्यसबाट उनीहरुले हालको लम्की-चुहा नगरपालिकाको कर्णाली चिसापानीमा घर किने । सीताले त्यसमा ब्युटी पार्लर खोलिन ।

‘बाँकी पैसाले बर्दियामा खेती गर्ने जग्गा र भुरीगाउँमा घडेरी किनेका छौं,’ सीताले भनिन् ।

दिनेश एक वर्षअघि मलेसिया गएका छन् । एक्लै काम गर्नुपर्दा अप्ठ्यारो भए पनि घर र काम दुवै सीताले धानेकी छिन् । घर खर्च पसलबाट चलेको छ ।
युएन वुमनको सहयोगमा ब्युटी पार्लरसम्बन्धी तालीम लिएपछि उनले पहिलेदेखि चलाइआएको किराना पसललाई ब्यूटी पार्लर बनाइन् । स्वैच्छिक अवकास लिएका धेरै माओवादी लडाकुहरू कैलालीका बौनियाँ, लम्की, टीकापुर, सुखड, मसुरियामा केही न केही ब्यापार ब्यवसाय गरेर बसेका छन् ।

नयाँ ठाउँमा आएपछि केही समय भने उनीहरुलाई समाजमा घुलमिल हुन गाह्राे भयो । स्वैच्छिक अवकाश लिँदा सीताले सरकारबाट पाँच लाख रुपैयाँ पाएकी थिइन् । कैलालीको चिसापानीमा बस्न आउँदा ‘पाँच लाखे’ भन्दै उनको कुरा काट्थे ।

पूर्व माओवादी प्लाटुन कमाण्डर पार्वती भाट र उनका श्रीमान पुस्करसिंह भाट स्वेच्छिक अवकाश लिएपछि आफ्नाे घर बैतडी गएनन् । उनीहरू सुखड बजारमा व्यापार गरेर बसे । उनीहरूलाई विचारमा समाजमा बस्ने वातावरण सिर्जना आफैंले गर्न सक्नुपर्छ भन्ने लाग्छ ।

‘भन्नेले त अनेक कुरा भनिहाल्छन्,’ पार्वतीले भनिन् । शुरुमा सीतालाई ‘मान्छे मारेर आएको’ भन्दै छिमेकीले घृणा गर्ने गर्थे । नयाँ ठाउँ भएकोले सुरुमा सबैसँग घुलमिल हुन तथा सामाजिक काममा लाग्न साह्रै अप्ठ्यारो भयो । केही मानिसले ‘पहिले जे भयो, भयो अब मिलेर बस्नुपर्छ’ भन्ने सोचेपछि आजकाल सीतालाई सहज भएको छ ।

‘सुरुमा कोही बन्दुक चलाएर आएको मान्छे भनेर डराउँथे । कोही बदलाको भावनाले जंगिएर बोल्ने र निहुँ खोज्ने गर्थे । अचेल त्यस्तो छैन्,’ सीताले भनिन् । पहिले पाँच लाखे भनेर कुरा काट्नेहरू अचेल सीताका नियमित ग्राहक र असल छिमेकी भएका छन् ।

पहिले सीतालाई सामाजिक संघसंस्थामा बस्न अप्ठ्यारो भयो । आजकाल भने केही सहज भएको छ । उनी स्थानीय वचत समूहमा बसेकी छिन् । ‘स्वेच्छिक अवकास लिएपछि घर जानुभन्दा यतै ब्यापार ब्यवसाय गरेर बस्ने मन लाग्यो । यतै बसियो । आफ्नो भन्ने कोही थिएन । विस्तारै सबैसँग चिनजान भयो । आजकाल समस्या पर्दा सबैले सहयोग गर्छन । पहिलेको कुरालाई लिएर कसैसँग मनमुटाव भएको छैन्,’ पार्वतीले भनिन् ।

आफ्नो व्यवसायमा सन्तुष्टि भए पनि उनीहरूमध्ये धेरै आफ्नाे पार्टीप्रति भने असन्तुष्ट छन् । ‘देश र जनताको मुक्तिका लागि भनेर युद्धमा होमियो तर हाम्रो योगदानलाई केही लाखको भनी मूल्यांकन गरेकोमा दुःख लाग्छ,’ सीताले भनिन् । लडाइँमा लाग्दा देखाएको सपना पूरा नभएकोमा पनि केही पूर्व लडाकूहरू खिन्न छन् । ‘सशस्त्र युद्धबाट केही परिवर्तन त भयो तर जुन लक्ष्य देखाइएको थियो त्यहाँ पुगिएन र आश्वासन दिइएको थियो त्यो पूरा भएन्,’ कैलालीको पण्डौन, पाल्पाको भिडन्तमा खुट्टा र मुखमा छर्रा लागेको देखाउँदै पार्वतीले भनिन् ।

दोदोधारा गाविसको बौनियाँ बजारमा करुण टेलरिङ सेन्टर खोलेर बसेकी पूर्व लडाकु शोभा सुनार टमटालाई नेतृत्वले धोका दियो भन्ने लाग्छ । ‘सशस्त्र युद्धमा होमिएकाहरूलाई वाइसिएल बनाइयो तर, पार्टी र युद्धमा नलागेकालाई टिपेर ल्याई नक्कली जनमुक्ति सेना बनाएर उनीहरूलाई राज्यबाट पाउने सेवासुविधा दिलाइयो,’ शोभाले भनिन् ।

अवकाश लिने बेलामा भएको लैङ्गिक भेदभावको शिकार पनि भएका छन् केही पूर्वलडाकु । दरख, सुखडकी पूर्वलडाकु पार्वती धामी गुरुङ र उनका लोग्ने दुवैजना सेनामा थिए । पार्वतीले स्वैच्छिक अवकास लिइन । उनका श्रीमान् नारायण गुरुङ सेनामा समायोजन भए । ‘एक छोरा र छोरी छन् । सेनामै जाने ईच्छा भएपनि छोराछोरी भएका कारण जान सकिनँ । महिलालाई हरेक कुरामा भेदभाव हुन्छ,’ पार्वतीले भनिन् ।

विगतका बारेमा पछुतो नगर्ने लडाकू पनि छन् । पूर्व लडाकू निर्मला टमटा पनि बौनियाँमा सिलाईकटाई सेन्टर चलाएर बसेकी छिन् । उनले दुई जना स्थानीय युवतीलाई काम दिएकी छन् । ‘दलित, गरिब, पिछडा समुदायको परिवर्तन होला भनेर युद्धमा होमिएँ । जुन लक्ष्य लिएर गएकी थिएँ त्यो केही हदसम्म पूरा भएको छ ।’

‘पहिले जे भयो, जे गरियो कुनै पछुतो र गुनासो छैन्,’ निर्मलाले भनिन् । लडाइँका बेलामा बन्दूक थमाए पनि पछि सेना समायोजन हुने बेलामा पार्टीले अन्त खटाएका केही लडाकू भने असन्तुष्ट छन् ।

पवित्रा २०५८ सालमा भूमिगत भएकी थिइन् । उनले पाल्पाको तानसेन, अर्घाखाँचीको धरमपानी लगायतका ठाउँमा लडेकी थिइन् । उनले लडाकूले पाउने सुविधा पाइनन् । अहिले उनी ठेलामा फलफूल बेच्छिन् । यसका लागि पनि उनले रिन लिएकी छिन् ।
पवित्राले भनिन्, ‘सबैभन्दा ठूलो पैसा रहेछ । पैसा भए मात्र केही गर्न सम्भव छ ।’

बौनियाँमा जुत्ताचप्पल बेच्ने पूर्व लडाकु सुशिला साउँद ऐडीलाई आजकाल राम्रोसँग पढेको भए हुन्थ्यो जस्तो लागेको छ । उनी नौ कक्षामा पढ्दै गर्दा माओवादी भएकी थिइन् । ‘बीचमै पढाइ छोडेर ज्यान र भविष्य नभनी युद्धमा होमिएँ । तर, सोचेजस्तो भएन । पार्टीमा ठूलो लगानी भएकोले छोड्न पनि सकिनँ ।’