अवकासपछि झन् सक्रिय टुका म्याडम

लन्डन । सन् १९६० को दशक । नेपालमा नर्सिङ पेशाप्रति त्यति आकर्षण थिएन । न जागिरको चार्म, न अध्ययन स्कोप । छोरीहरुले  नर्सिङ पढे ‘लौ यो बिग्रिइ’ झैं ठानिन्थ्यो । संकुचनमा जेलिएको त्यो नेपाली समाजलाई चुनौति दिंदै स्कुलमा माध्यमिक तहबाटै नर्सिङ पढ्न शुरु गरेर यो क्षेत्रमा स्थापित भइन् उनी । अहिले नाम, दाम र पहिचान छ । बेलायतमा पहिलो नेपाली महिला नर्सको इतिहास उनैको नाममा  रचिएको छ, उनी अर्थात बेलायतस्थित नेपाली समुदायमा चिर परिचित टुका क्षेत्री स्याण्डवेल ।

सालिन व्यक्तित्व, कम बोल्ने तर सहयोगका बेला कहिल्यै पछि नहट्ने उनी बेलायतमा कार्यरत नेपाली नर्सहरुका लागि अभिभावक हुन्, प्रेरणाको श्रोत हुन् र अनुभव अनि ज्ञानको भण्डार । उनले आफ्नो नर्सिङ होममा १०९ जना नेपाली नर्सलाई ‘एडप्टेसन’  गराइन् । सयौं नेपाली नर्सले उनकै सुपरिवेक्षणमा ज्ञान लिए, जागिर खाए र यूकेमा ‘सेटल्ड’ भए । ‘मलाई गर्व लाग्छ छोरी सरहका नेपाली  नर्सहरुलाई आफ्नो ‘एक्सपरटिज’ बांड्न पाएकामा’, उनले सुनाइन्, ‘कसैलाई मैले केही सहयोग गर्न सक्छु भने सधैं तत्पर छु ।’

नेपाल लमजुङमा जन्मिइन् उनी । लमजुङ दुराडांडास्थित सर्वोदय हाइस्कुलमा ८ कक्षा पास गरेपछि राजधानी काठमाण्डौं आइन् । क्षेत्रपाटीको कन्या मन्दिरमा ९ क्लासमा भर्ना भइन्, फागुन महिना थियो । तर, तीन महिना नपुग्दै जेठबाट ९ कक्षामै नर्सिङ पढ्न शुरु गरिन् बीर अस्पताल अन्तर्गत स्कुल अफ नर्सिङमा । क्षेत्रपाटीमा अवस्थित उक्त नर्सिङ स्कुलमा गाउंबाट आएका विद्यार्थीलाई प्राथमिकता दिइन्थ्यो, टुकाले अवसर पाइन् पढ्न ।

नेपाल, पञ्जाब विश्वविद्यालय भारत र अमेरिकाबाट नर्सिङ विषयमा उच्च शिक्षा हासिल गरेपछि उनी नेपाल, भारत र बेलायतको रजिष्टर्ड  नर्स भएर लामो अनुभव संगालिन् । टुकासंग सन् १९६४ देखि १९८० सम्म काठमाडौं, बुटवल, नेपालगन्ज र राजधानीस्थित स्वास्थ्य मन्त्रालयमा जागिर गरेको अनुभव छ । तर, १५ वर्ष नेपालमा जागिर गर्दा सरकारी कामको भने तीतो अनुभव रहेछ । ‘नेपालमा मन्त्री, सचिव सबैले पेल्ने । म अन्याय सहन नसक्ने भएपछि नेपाल छाडेर बेलायत आएं’- टुकाले विगत सम्झिइन् ।

इष्ट वेष्ट हाइवे इन्जिनियर जोन स्याण्डवेलसंग सन् १९७९ मा बिहे गरेपछि सन् १९८० मा बेलायत पाइला टेकिन् टुका । बेलायत आएपछि सन् १९८१ देखि १९८८ सम्म उनले हस्पिटल र निजी क्षेत्रमा काम गरिन् । साथमा छोरी जोसेफिन रचना स्याण्डवेल (हाल गाइनो कन्सल्टेन्ट) र छोरा जेम्स आशिस स्याण्डवेल (युनिभर्सिटी अफ हल ग्रयाजुएटस) सानै थिए । बालबच्चाको रेखदेख, जागिर अनि अन्य पारिवारिक दायित्व । संघर्ष त नयां ठाउंमा हुनु स्वभाविक थियो, तैपनि सहज व्यवस्थापन गरिन् ।

सन् १९८८ मा हेस्टिङमा ‘सेन्ट मेरिज नर्सिङ होम’ किनेपछि टुकाले आफ्नो नर्सिङ होममा १०९ जना नेपाली नर्सलाई ‘एडप्टेसन’ उपलव्ध गराइन् । धेरैलाई काम दिइन् । सन् २००८ मा नर्सिङ होम बेचेपछि केही समय विश्राम लिएर सन् २०१० देखि नर्सिङबाट अवकास लिइ त्यसयता सामाजिक कार्यमा निरन्तर सक्रिय छन् टुका ।

टुका सन् २००९ देखि २०१३ सम्म एनआरएनए यूकेमा निक्कै सक्रिय भइन् । उनलाई संस्थामा लागेर न पैसा कमाउनु थियो, न नामको लोभ थियो । उनको स्वार्थ थियो त केवल सामाजिक काममा तल्लिन हुने । एनआरएनए यूके अध्यक्ष थिए सूर्य गुरुङ । संघले एउटा प्रोजेक्ट  गर्ने निधो गरयो । सन् २०१३ मा जुम्लामा बर्थिङ सेन्टर (प्रसुति गृह) निर्माण गर्ने योजना शुरु भयो टुकाकै अगुवाइमा । उक्त प्रसुति गृह बनाउन उनले चन्दामात्र दिइनन्, कोष अभिवृद्धि, आर्थिक संकलन र परिश्रम पनि गरिन् । उक्त प्रसुति गृह गत वर्ष सन् २०१७, अक्टोबरमा नेपाल सरकारलाई हस्तान्तरण भइसकेको छ ।

जुम्लाको सानीगाउंस्थित मितेरी बर्थिङ सेन्टर जुन, ३३५० मिटर उचाईंमा अवस्थित छ । सन् २०१३ देखि यो प्रसुति गृह सञ्चालनमा आएपछि अहिले मातृ मृत्युदर घटेको टुकाले बताइन् । ‘गरिवी, जनचेतना अभाव आदिले शुरुमा महिलाहरुलाई स्वास्थ्य सेवा (प्रोफेशनल केयर) बारे थाहै थिएन, प्राय सबैजना जोखिम लिएर घरैमा बच्चा जन्माउने गर्दथे । अहिले महिलाहरु प्रसुति गृहमा गएर सुत्केरी हुन अभ्यस्त भएका छन्’- उक्त प्रसुति गृह हस्तान्तरण कार्यक्रममा जुम्ला पुगेर फर्किएकी टुकाले सुनाइन् । सन् २०१३ मा पनि जुम्ला पुगेकी थिइन् उनी । यस प्रसुति गृह बन्न नर्स राधा पौडेल, एसएनएस हेस्टिङस, एनआरएनए यूके, एक्सन वक्स नेपाल र शारदा रोकायाको योगदान पनि टुकाले स्मरण गरिन् ।

सन् २०१५ मा नेपालमा विनाशकारी महाभूकम्प आएपछि सामाजिक काममा उनको संलग्नता झन् बढ्यो । उनले त्यो प्राकृतिक विपत्तिमा आर्थिक सहयोग जुटाउने काम मात्र गरिनन्, काभ्रे, धादिङ र मकवानपुरमा फिल्डमै उत्रिएर उद्दारकर्मी तथा स्वास्थ्य स्वयंसेवकको भूमिका समेत निर्वाह गरिन् । त्यतिबेला रोइरहेका घाइतेहरुको चिच्याहट र मृत शरीर आंखा अगाडि अझै आइरहन्छ उनको ।

टुका अहिले नेपलिज नर्सिङ एसोसिएसन यूकेले करिब ६० लाख रुपैयांको लागतमा जुम्लामै निर्माण गर्न लागेको अर्को ‘बर्थिङ सेन्टर’ प्रोजेक्टमा लागेकी  छन् । मार्च देखि निर्माण शुरु गर्न एसोसिएसन अहिले गृह कार्यमा जुटेको छ ।  नेपलिज नर्सिङ एसोसिएसन यूकेकी सल्लाहकार टुका सम्भव भएसम्म एसोसिएसन र नेपाली नर्सहरुलाई आफ्नो ज्ञान, सल्लाह सुझाव  बांडिरहेकी हुन्छिन् ।