धरान छाड्ने बेला उनले भन्दै थिए – ‘हाउ आन्से ! अब अरू भिषा लाएर विदेश जान्छन् । मसँग याङ छैन । अब लागेँ पहाडतिर ।’ आधा दशकअघि उनी ताप्लेजुङको खाम्लुङ उक्लिए । भाउजू एलिसा केदेमको जागिर मिलेछ । डिग्री गरेकी उनले उमावि तहको शिक्षकमा नाम निकालिन् । खाउदेन–२, वसन्तटारका आइत खजुमले मन बाँधेर मिवाखोला र मैवाखोला छिचोल्दै हिमाली जिल्ला रोजे ।
चौबिसेका खजुम बाल्यकालमा पान्थर पनि बसे । दक्षिणी भेगको लिम्बा, दुर्दिम्बा सबै चहारे । आमालाई कलिलो उमेरमै गुमाए । पछि मावली साइनोका कारण सदन रोड छेउको एक जना थेगिम जवेगूको घरमा लामो बसे । उनको टर्निङ प्वाइन्ट भनेकै धरानको बसाइँ रह्यो । दुई दशक धरानमा बस्दा धेरै कुराहरू आत्मसात् गर्न भ्याए । विजयपुर उमाविमा प्लस टुको अध्ययन गर्दागर्दै सङ्गीतमा भिजिसकेका थिए । उनले के मात्रै बजाएनन् । बाजा जति सबै खेलाए । बाँसुरी र मुरली फुके । गितारको स्ट्रिङ तन्काए । मादल घन्काए । हार्मोनियम रगटे । तबला ठोके । तर, एउटा कुरा छुटिरहेको थियोे । च्याब्रुङको नशा ।
५० को दशकमा धरानमा एउटा युवाहरूको गतिलो समूह बन्यो । अहिलेका गायक डिल्ली फोम्वो, नेता ताजुब फालेछुवा लिम्बु, सुरत इवाहाङ र खजुम लगायतका तन्नेरी टोलीले पहाड मधेश खाए । धरानमा के (च्याब्रुङ) र केलाङ (च्याब्रुङ नाच) लाई लोकप्रिय बनाउन धेरै समूहहरूले योगदान दिएका छन् । खासगरी, भोटेपुल, चौकीबारी, राँगा चोक (अहिले रमाइलो चोक) का भेट्रान समूहहरूले महत्वपूर्ण भूमिका खेले । पछि, धेरै कलाकार र अभियन्ताहरू थपिए । यी युवाहरूको समूह पनि च्याब्रुङको इतिहास खोज्न, नाचका प्रकारहरू सिक्न सिकाउन गाउँ गाउँ डुले ।
केलाङ पनि नाच्ने, पास्लाम, हाक्पारे, ख्याली पनि दिने । दोहोरी पनि हान्ने । आधुनिक र फिल्मी गीत पनि गाउने । कम्मर हड्डी सबै मर्काउने । बाजा सबै बजाउने । अनि, चुट्किलाहरूको भण्डार । यति भएपछि फ्यान नकमाउने सवालै उठेन । ‘हामीलाई रुचाएर मेन्छ्या (तरुनी)हरूले पातमा धरी आफ्नो नाम र नम्बर छाडेका छन्,’ समूहमा पछि मिस्सिएका देवेन्द्र थेगिमले सम्झिँदै एकपटक भनेका थिए । यो समूह साँच्चै पपुलर थियो ।
आइत खजुम धरानभन्दा बाहिर पनि टिक्न खोजे । केराबारी र दमकमा फोटो स्टुडियो खोले । चित्र पनि कोर्ने काम गरे । तर, अहँ बन्दै फापेन । फेरि, फिरे धरान । दत्तचित्त भएर च्याब्रुङको इतिवृतान्त खोज्न तल्लीन भए । माक्र्सवादी दर्शनशास्त्रका अनुयायी यिनी प्रगतिशील कम्युनिस्ट आन्दोलनमा लागे । तर, यिनले काल माक्र्सलाई सम्झेर नभई यिनको वर्णका कारण यिनलाई सबैले माक्खक(काले) भने । पछि यहीँ नाम यिनको फुङमिङ(उपनाम) भयो ।
माक्खक दाजुले ताप्लेजुङको मैवाखोलाका साँगु, ढुङ्गेसाँगु, फाकुम्वा, मिवाखोलाका साँवा, थुक्किम्मा, तमोर खोलाका लेलेप, इखाबु, फुरुम्बु, हाङदेवा, फुङलिङ, नाङखोल्याङ जस्ता याक्थुम्बा लिम्बुका घनाबस्ती छिचोलेका छन् । त्यस्तै, यिनले सङ्खुवासभाका वाना, जलजला, चैनपुर, धनकुटाको चौबिस, तेह्रथुमको फेदाप, छथर, आठराई, पान्थरको यास्सक, पञ्चमी, आङसाराङ, याङ्नामदेखि दार्जिलिङ, सिक्किमको टिम्बुरबुङ, मालबाँसे, लिङ्चोम, कालिम्पोङको डुम्रा वस्ती, देवीथान, पाविङटारसम्म स्थलगत अध्ययन गरेका छन् ।
अध्ययनका क्रममा याक्थुङ बूढापाकाहरू, विशेषगरी च्याब्रुङका जानिफकारहरूसँग सोधीखोजी गरेका छन् । यिनको २०७१ मा ३६६ पेजको पुस्तक निस्कियो – ‘च्याब्रुङको नालीबेली’ । जसलाई धरानमा कुलपति वैरागी काइँलाले लास्सो तेत्नाले सुनपानी छर्केर लोकार्पण गरेका थिए । यिनले अरुणपूर्व लिम्बुवान क्षेत्र डुल्दा च्याब्रुङ बाजाको ताल र नाचबारे अध्ययन गर्ने र त्यसलाई शास्त्रीयकरण गरेर बुझाउने प्रयत्न गरे । ‘प्राचीनकालदेखि नाचिएका नाचहरू र तालहरूलाई बचाउन र जोगाइराख्नका लागि नियम र पद्धतिको विकास गर्नुपर्दछ,’ खजुम भन्छन् । उनले पहिलोपटक यस किताबमा याक्थुङहरूको सभ्यता ‘इम्बिरी याङथाङवा (तम्मर सभ्यता)’ भनेर उद्धृत गरे । अहिले तमोर/तम्मर सभ्यताबारे मुन्धुमी कोणबाट डिस्कोर्स सुरु भइसकेको छ । खासगरी, युमा धर्म र किरात धर्मका अनुयायीहरूबीच यसबारे बहस छ ।
याक्थुङहरूको परम्परागत बाजा च्याब्रुङबारे सम्भवतः अहिलेसम्म निस्किएको एक्लो गतिलो किताब हो खजुमको कृति । आठ वर्ष बितिसक्दा कसैले पनि साहस गरेर समीक्षा लेख्न सकेका छैनन् । पहिलो कारण, च्याब्रुङबारे मुन्धुमी, दार्शनिक र ऐतिहासिक ज्ञानको कमी भएर । दोस्रो, पुस्तकमा मुन्धुम, इतिहासको चर्चा मात्रै नभएर सङ्गीतको नोटेसनको कुरा पनि छ । खजुमले च्याब्रुङलाई ताल बाजाको वर्गमा राखेर अध्ययन गरेका छन् । केलाङलाई उनले अभिनय र अङ्गकाव्यसँग तुलना गरेका छन् । मुन्धुमअनुसार साप्री र लेम्ब्री, कान्देनहाङ र हान्देनहाङको कथा आउँछ । केघिङ तेम्बे अर्थात् पहिलोपटक च्याब्रुङ घर बनाएको प्रसङ्ग आउँछ । केघिङ÷केधिङ तेम्बे हाल ताप्लेजुङ लेलेप–१, माथि साँघु र बतासे गाउँ तल निङखुरी र तागेरा फुक्कु र केही तल तमोर खोला रहेको छ । पहिलो घर बनाउने लोक्फादेम्बा र हाङ्फादेम्बा र उनीहरूकी चेली साक्पेरीपेम्बरीहाङ्मा/खाप्पुरामेल्लहाङ्माको रोचक कथा पनि आउँछ । च्याब्रुङ चाहिँ लेकतिर हो भने साङ्गेसिङ(ढ्याग्रे सल्ला) र बेँसीतिर हो भने हङसिङ(खमारी)को रुख काटेर बनाइन्छ । के/च्याब्रुङको प्रयोग हिमलिङमा/हिमलि:लि (घरपैँचो), तेन्धाम मेखिम (विवाह), याग्राङसिङ/येगेसिङ (धार्मिक अनुष्ठान), तुङदुङगे पूजा, इपुङ/इ:त्(चौतारी), मे?लुङ फुसिङ्मा (साइमुन्द्री र वाग्दात), साँस्कृतिका कार्यक्रमहरूमा गरिँदै आएको छ ।
च्याब्रुङकै कारणले यिनी धरानमा हक्की साँस्कृतिक अभियन्ता पनि भए । भइदियो के भने च्याब्रुङ बजाउन अत्यावश्यक पर्ने सामग्रीमा गोरूको छाला परिदियो । बाजा बनाउन छाला तन्काउनुपर्ने र त्यसमा पनि एकातिर गोरू या गाइको छाला अनिवार्य भएका कारण खजुम त्यसको जोहो गर्न लागे । माओवादी जनयुद्ध चल्दै थियोे । पछि शान्ति प्रक्रियापछि धरानमा पहिलोपटक खजुम, जनकऋषि राई लगायतले गोरू काट्ने प्रचलन सुरु गरे । प्रत्येक मङ्गलबार बिहानै धरानमा गोरू काटेको सुइँको पाएपछि प्रशासनले निगरानी राख्यो । तर, खजुमले चुनौती दिँदै दिनदहाडै भानुचोकमा मोटरसाइकल र्याली गरेर गोरूको टाउको प्रदर्शन गरे । आदिवासी जनजातिको सहर धरानमा यो कुराले ठूलो चर्चा पाएसँगै तरङ्ग ल्यायो । अहिले पनि धरानमा गोरूको मासुको खपत राम्रो छ ।
४५ वर्षीय खजुम दाइ ०६५ मा स्ववियुको सभापति उम्मेदवार पनि उठेका थिए । माओवादीनिकट अखिल क्रान्तिकारीबाट टिकट पाए । धेरैले शानदार ढंगले उनको जितको अपेक्षा गरेका थिए । तर, आफ्नै समुदायका ‘भाइ टोली’ अवरुद्ध गर्न आइपुगे । लिम्बुवानसम्बद्ध विद्यार्थी सङ्गठनहरूले समानुपातिक प्रणालीमा चुनावको माग गरेर अरुणपूर्व आन्दोलन चर्काएपछि यिनको सपना तमोर खोलामा बग्यो । किरात याक्थुङ चुम्लुङबाट यिनी नीतिगत र सैद्धान्तिक कारण देखाउँदै टाढा रहे । सामाजिक र राजनीतिक जीवनलाई थाँती राखेर अधूरो अध्ययन समाते र स्नातकोत्तर पूरा गरे ।
तर, धरान बसाइँ गाह्रो भयो । एक जना काखे छोरा लिएर ताप्लेजुङ गए । छोरा मुन्धुमहाङलाई याक्थुङ भाषामै बोलाए । तोते लवज र रसिलो पारामा मातृभाषा बोलेको भिडियो भाइरल पनि भयो । अढाई वर्ष नपुग्दै तेल राख्ने ड्रमको च्याब्रुङ भिराएर केलाङ नचाए । सहर र प्रविधिमैत्री पुस्तालाई यो कुराले हृदयबाटै छोयो । तर, खजुमले पहाड छाड्न सकेनन् । बेलाबेला धरान ओहोरदोहोर गरी मात्रै बसे । युमा धर्म, मुन्धुम र दर्शन अनि तम्मोर सभ्यताबारे उनले खाम्लुङबाटै सबैलाई मार्गदर्शन दिइरहेका छन् ।
आइतबार भने उनको चर्चा एकपटक फेरि चुलियो । नेपाल घरेलु तथा साना उद्योग महासङ्घ ताप्लेजुङले आयोजना गरेको डोको बुन्ने प्रतियोगितामा सबैलाई उछिन्दै यिनी उत्कृष्ट भए । हेर्दा सामान्य लागे पनि यो कुराले महत्वपूर्ण अर्थ राख्यो । खबर चाल पाएपछि पत्रकार एवम् नेता धीरेन्द्र रुम्दाली र खजुमबीच कुरा भएछ ।
‘डोको बुन्न आउँछ ?’, खजुमले सोधे ।
‘अहँ । खासै जान्दिनँ,’ रुम्दालीले जवाफ दिए ।
‘उसो भने लोक सीप नजान्नेले आइन्दा आदिवासी नभन्नू है ।’ खजुमले इत्रिँदै दाँतमै हाने ।
खजुमले दिनमा एउटा डोको बुन्न रहेछन् । गाउँघरमा राम्रै माग हुने रहेछ । प्लास्टिकका नाङ्लो, डोको, मान्द्रोले चोया र लोक्ताले बन्ने सामग्री विस्थापित हुन खोजेकोमा उनी चिन्तित छन् । डोको बुन्ने प्रतियोगितामा पहिलो पुरस्कार थापेपछि फोन गरेर भने, ‘म खुसी छु । बजारमा बेचेको भन्दा १७ गुणा बढी पैसा पाएँ, ठट्टा गर्न छाडेनन्, ‘बिघ्न भए तीन सय रूपे थाप्थेँ हूँला ।’ हुन पनि उनले पाँच हजार रूपैयाँ र प्रमाणपत्र लिए । अरू बेला पनि उनको हातमा पैसा हुन्न थियोे । डोको, डालो, मान्द्रो, बार बनाएवापत चाहिने सामग्री र वस्तु लिन्थे । अधिकांश समय रासनपानीसँग साट्थे र गर्जो टार्थे ।
सैनिक भवनमा पुस्तक विमोचनका बेला एउटा कुरा भनेका थिए । ‘यो किताब मेरो दशक लामो खोजको केवल २० प्रतिशत मात्रै हो । अरूचाहिँ म लेख्न बसेँ र स्रोत जुटेमा तयार पार्नेछु‘ उनले सम्झिए । यतिबेला चुम्लुङले उनकै किताबलाई स्रोत पुस्तक मानेर प्रदेश नम्बर एकको सामाजिक मन्त्रालयको वित्तीय सहयोगमा केलाङको वृत्तचित्र बनाउँदै छ । खजुम भने गाउँमै बसेका छन् । उहिले स्वर्गीय पुष्प थाम्सुहाङ याङ्नाम गाउँमै बसे र कविता लेखे । सिरिजङ्गा लिपिमा पुस्तक तयार पारे । गायक कुबेर राई इलाममै बसे र गीत गाए । कवि जसराज किराती पनि खोटाङमै बस्न रुचाए र शक्तिशाली सिर्जना गरे । यी माक्खक दाजु गाउँमै बसेर पनि साँस्कृतिक चिन्तनलाई सबैभन्दा उन्नत तहमा लगिरहेका छन् ।
हाल : यूके
