पश्चिम सरहद बिस्तारको कथा (सन् १७९०)

डोटी राज्यको अवसान
नेपाल एकीकरण अभियानअन्र्तगत काठमाडौं उपत्यकाका मल्ल राज्य, पश्चिममा बाईसी चौबीसी राज्य तथा सेन राज्यहरुलाई एक पछि अर्को गर्दै विशाल एवं बृहद गोरखा साम्राज्यमा मिलाइयो । त्यसपछि सन् १७९० को अगष्ट महिनामा शक्तिशाली “डोटी” राज्यमाथि गोरखाली फौजले पूर्ण तयारीका साथ भीषण हमला गर्यो । तर डोटीका राजा दीप शाही भागेकाले सो राज्य आफैँ बृहद गोरखा साम्राज्यमा गासिन गयो । यसरी पुर्वमा टिस्टा नदी तथा पश्चिममा महाकाली नदीसम्म बृहद एवं विशाल गोरखा साम्राज्यको सरहदहरु विधिवत कायम हुन गयो । तैपनि नायब बहादुर शाह, जनरल अमरसिंह थापा र अन्य सेना नायकहरुको सरहद विस्तारको चाहना तथा नेपाल एकीकरण अभियानको भोक मेटिएको थिएन । उनीहरु काश्मीर राज्य; त्यसपछि अफगानिस्तानसम्म बृहद गोरखा साम्राज्यको पश्चिमी सरहदलाई विस्तार गर्ने सपना देखिराखेका थिए ।
महाकाली नदी
गोरखाली फौजलाई भारी भरकम्प हातहतियार, गोलीगठ्ठा, बारुद, रसदपानी, राशन, औषधी, लुगाफाटा तथा अन्य आवश्यक सैन्य सामाग्रीहरुका साथ बिकराल महाकाली नदी पार गर्न गराउन चानचुनको कुरा थिएन । महाकाली नदी तरेर कुमाउँको अन्जान एवं अनकन्टार भूमिमा सैन्य शिविर खडा गर्नु पनि कठिन कार्य थियो । काठमाडौबाट समयमा थप सहयोग र सहायता पाउन पनि गाह्रो थियो ।
काठमाडौंबाट कुमाउँ राज्यमा पुग्न अनुमानित ३२० माईलभन्दा बढी हिँड्नु पर्दथियो । आज भोलि जस्तो सुगम र सजिलो बाटो घाटो पनि थिएन । गोरटो बाटो पनि थिएन । आफैँ बाटोहरु बनाउंदै हिँड्नु पर्ने थियो । संचार तथा दोहोरो संचारको ब्यवस्था पनि थिएन । एक पटक हिँडेपछि निर्धारित ठाउँमा पुग्छ वा पुग्दैन सोको ठेगान हुँदैन थियो । कारण हिंस्रक वन्यजन्तु, विषालु झारपात, घना वनजंगल, अग्ला अग्ला रुख, दुर्गम डाँडा, पाखा, भीर, पहाड, अपत्यारिलो नदी नाला, खोला छहरा आदिलाई छलेर कुमाउँ राज्यभित्र पस्नु पर्ने अवस्था थियो । अत्यन्त कठिन यात्रा थियो ।
भौगोलिक कठिनाई र अफ्ठ्यारा बाटाहरु बाहेक गोरखाली सैनिकहरुको मनोबल, हौसला र साहसलाई संधै उच्च राख्न सेना नायकहरुलाई सजिलो थिएन । त्यस माथि गोरखाली फौजसंग ज्यादै सीमित श्रोत, साधनहरु थिए । दिल फुकाएर खर्च गर्न गराउन ज्यादै अप्ठ्यारो थियो । हरेक कुरामा सेना नायकहरुलाई मितब्ययिता पालन गर्नु गराउनु पर्दथियो ।
यस्तो स्थिति एवं परिस्थितिमा पनि गोरखाली सेनाका पश्चिम भेगका सेनापति जनरल अमरसिंह थापाले गोरखा साम्राज्यको पश्चिम सरहद विस्तार गर्न गराउन कठोर निर्णय गरे । गोरखाली सैनिकहरुले पनि आफ्नो कमाण्डरको निर्धारित लक्ष्यलाई हासिल गर्न दृढ प्रण गरे । यसै समयमा कुमाउँ गढवालको राजनीतिक परिस्थितिले पनि जनरल अमरसिंह थापाको पक्षमा सकारात्मक वातावरण तयार पारेको पाइन्छ ।
राजवंशको आन्तरिक कलह
सन् १७७८ भन्दा पहिले कुमाउँ, गढवाल तथा देहरादुन राज्यहरुमा कस्तुरी, पवांर तथा चन्दवंशका राजवंश, राजा, राजदरबारियाहरुको धेरै राम्रो, उत्तम शासन प्रणाली र ब्यवस्था थियो । भनिन्छ हिमवतखण्डमा कुमाउ, गढवाल र देहरादुन जनपद सबैभन्दा बढी समृद्धशाली एवं धनधान्यले सम्पन्न राज्यहरु थिए । त्यस समयमा तत्कालीन राजा राजवंश, दरवारियाहरु अत्यन्त लोकप्रिय थिए । प्रजाका हितैषी तथा शुभचिन्तक थिए । पंवार राज्यवंशका राजा फत्ते शाहको कार्यकालमा गढवाल राज्यमा “स्वर्णिम युग” थियो । उनको राजदरबारमा “नवरत्न”हरुको जमघट हुन्थ्यो । स्थानीय प्रजा खुशी, सम्पन्न तथा खुशहाल थिए । आफ्नो राजा, राजवंश तथा दरबारियाहरुमाथि स्थानीय प्रजाले अथाह विश्वास र गर्व गर्दथिए ।
उत्तराधिकारीहरु
भनिन्छ सन् १७७८ को उत्तराद्र्धमा कुमाउ, गढवाल तथा देहरादुनका राजा, राजवंश राजदरबारियाहरुको सन्तति र उत्तराधिकारीहरुमा अत्याधिक स्वार्थ, लालच, लोभको भावना बढ्न थाल्यो । उनीहरु ज्यादै महत्वाकांक्षी थिए । राजगद्दी, राज्य शक्ति, राज्य सत्ता पाउनका लागि आपसमा लडाई, झगडा, षडयन्त्र तथा कलहहरु गर्न गराउन थाले । एकले अर्को माथि हमला गर्ने, परास्त गर्ने, बन्दी बनाउने, कठोर यातना दिने, त्यसपछि षडयन्त्रपूर्वक हत्या गर्ने गराउने घटनाहरु दिन प्रतिदिन बढ्न थाल्यो । परिणामस्वरुप कुमाऊँ, गढवाल, देहरादुन जस्ता शान्ति, सुख, सुबिधा, सम्पन्न राज्यहरुमा अत्यधिक संख्यामा अशान्ति, अराजकता, हिंसा, वैमनस्यता, कलह तथा झै—झगडाहरु बढ्न थाल्यो ।
असफल राज्य
पुर्वराजा, राजवंश र दरबारियाहरुको उत्तराधिकारी एवं सन्ततिहरुले दुःखी पीडित प्रजाहरुबाट अनावश्यक रुपमा बढी राजस्व र करहरु उठाउन थाले । उठेका रकमहरु प्रजाको कल्याण कार्यमाथि खर्च गर्दैन थिए । आफ्नै मोजमस्ती तथा राजशी ठाँटबाटमा अनावश्यक रुपमा खर्च गर्न थाले । राज्यको सरकारी खजानामा जम्मा भएको रकम दिन प्रतिदिन घट्न थाल्यो । ढुकुटी रित्तिन थाल्यो । प्रजाको दुःख, वेदना, पीरमर्का, एवं दैनिक समस्याहरु दिन प्रतिदिन अप्रत्याशित रुपमा बढ्न थाल्यो । अयोग्य, अकुशल, असक्षम उत्तराधिकारी वा सन्ततिहरुले गर्दा त्यहाँ राजनैतिक अस्थिरता बढ्न थाल्यो भनेर भनिन्छ । कुमाउःँ र गढवाल राज्यहरु दिन प्रतिदिन कमजोर एवं असफल राष्ट्रको रुपमा देखा पर्न थाल्यो । कुमाऊँ राज्यका शक्तिशाली पूर्व दिवान, राजदरबारिया पण्डित हर्षदेव जोशीको कथा पनि यसै समयदेखि शुरु भयो ।

पण्डित हर्षदेव जोशी
सन् १७८६ को हाराहारीमा गढवाल राज्यका राजा प्रद्दुमन शाह कुमाऊँ राज्यका पनि राजा थिए । उनका दिवान (प्रधानमन्त्री) पण्डित हर्षदेव जोशी कुमाऊँ राज्यका शक्तिशाली राज दरवारिया थिए । सोही वर्षमा चन्द्र वंशका राजा मोहन चन्दले कुमाऊँ राज्यमाथि अकस्मात भीषण हमला गरे । पाली गाउँको युुद्धमा प्रद्दुमन शाह र हर्षदेव जोशीको फौजलाई पराजित गरे । राजा प्रद्दुमन शाह तथा हर्षदेव जोशी दुवै जना कुमाऊँ राज्यबाट पलायन हुन पर्याे ।
केही समयपछि पण्डित हर्षदेव जोशीले आफ्नो समर्थक सैनिकहरुलाई जम्मा पारी संगठित गरी तथा तयारीका साथ कुमाऊँ राज्यमाथि एक्लै आक्रमण गरे । सो आक्रमणमा राजा मोहन चन्दका जेठा छोरा युवराज बिशन सिंहको मृत्यु भयो । राजा मोहन चन्द र उनका भाइ लाल सिंहलाई हर्षदेव जोशीको सेनाले बन्दी बनाए । बन्दी गृहमा उनीहरुलाई अत्यधिक यातना दिइयो । राजा मोहन चन्दको शंकास्पद अवस्थामा मृत्यु भयो । उनका भाइ बन्दीगृहका रक्षकको सहयोगमा भाग्न सफल भए ।
सन् १७८९ मा पुर्व राजा मोहन चन्दका छोरा महेन्द्र सिंहले आफ्नो बुबाको हत्याको बदला लिन कुमाऊँ राज्यमा आइ पुगे । पण्डित हर्षदेव जोशीमाथि भीषण हमला गरे । तर उक्त हमलालाई छलेर पण्डित हर्षदेव जोशी गढवाल राज्यको श्रीनगर पुगे । त्यहाँबाट सैन्य सहयोग तथा सहायता माग्न पहिले अवधका नवाबको रियासतमा पुगे । त्यहाँ सहायता नपाएपछि अन्य ठाउँहरुमा पनि मद्दत माग्न पुगे । तर कतैबाट पनि हर्षदेव जोशीलाई सहयोग सहायता प्राप्त भएन । उनी निराश थिए । अब एउटै आशा थियो महाकाली नदीको पुर्व तर्फको बृहद एवं विशाल गोरखा साम्राज्य ।
गोरखा साम्राज्यमा प्रवेश
सन् १७८९को हाराहारीमा पण्डित हर्षदेव जोशीले महाकाली नदी तरेर गोरखा साम्राज्यमा प्रवेश गरे । महाकाली नदीको पुर्व किनारमा सेनानायक जगजित पाँडे सैन्य शिविर खडा गरेर बसेका थिए । त्यसै समयमा त्यहाँ पण्डित हर्षदेव जोशी बिन्ती पत्र लिएर आइपुगे । सो बिन्ती पत्रमा कुमाऊँ राज्यमाथि आक्रमण गर्न, त्यहाँ शान्ति सुव्यवस्था तथा सुरक्षा बहाली गर्न सेना नायक जगजित पाँडेलाई अनुरोध गरिएको थियो । सोही निवेदन पत्र संलग्न गरी सेना नायक जगजित पाँडेले आवश्यक निर्देशन तथा आदेश पाउन राजदरवारमा बिन्ती पत्र पठाइदिए ।
सोही पत्रहरुको आधारमा बडानायक बहादुर शाहले सेना नायक अमरसिंह थापाको नाममा आदेश पत्र जारी गरे । “हाम्रो छिमेकी मुलुकमा शासन व्यवस्थाको ठेगान नभएकाले स्थानीय प्रजा दुःखी र बिपत्तिमा परेका छन् । शान्ति सुरक्षा बहाल गर्नु हाम्रो कर्तव्य हो । छिमेकीको प्रजालाई जोगाउनु हाम्रो धर्म हो ।” यस्तै आशयको हुकुम आदेश जारी भयो ।
जनरल अमर सिंह थापाको चाहना
(क) भनिन्छ जनरल अमरसिंह थापा कुमाऊँ र गढवाल राज्यहरुका राजवंश, राजा तथा राज दरबारियाहरुको आन्तरिक झैझगडाहरुमा पर्न चाहँदैन थिए । यस्ता झगडा र कलहहरुमा परेर आफ्नो समय नष्ट गर्न चाहदैन थिए । कुमाऊँ र गढवाल राज्यका समस्याहरुमा अल्झियो भने उनको सपना पूरा हुने छैन भनेर अड्कल गरेका थिए । उनको मुख्य लक्ष्य काश्मीर तथा अफगानिस्तानको सरहदमा गोरखा साम्राज्यको झण्डा फहराउनु थियो ।
(ख) जनरल अमरसिंह थापाले आफ्नो सीमित सैनिक, श्रोत, साधनहरुलाई हिमवतखण्डमा चारैतर्फ छर्न चाहँदैन थिए । सबै सैनिक, श्रोत साधन र हात हतियारहरुलाई एकत्र एवं संगठित गरेर अफगानिस्तानसम्म पुग्न चाहन्थे । उनको प्राथमिकता कुमाऊँ, गढवाल र देहरादुन थिएन । तर बफादार सैनिकले आदेश पालना गर्नु गराउनु उसको मुख्य कर्तव्य हो भन्ने उनको धारणा थियो ।
(ग) कुमाऊँ राज्यका शक्तिशाली पूर्व दीवान, राजदरवारिया एवं किंगमेकर पण्डित हर्षदेव जोशीको आमन्त्रण (बिन्तीपत्र)लाई नेपालको तत्कालीन राजदरबारले मानवीय आधारमा स्वीकृति प्रदान गर्याे । तदनुरुप सेना नायकहरु जनरल अमरसिंह थापा, जगजित पाण्डे तथा शूरवीर थापाको कमाण्डमा र पण्डित हर्षदेव जोशीको सहयोगबाट गोरखाली फौजले डरलाग्दो महाकाली नदीलाई सन् १७९० को उतराद्र्धमा पार गर्याे । उनको मार्गदर्शन, पथप्रदर्शन र मद्दतबाट कुमाऊँ, गढवाल, देहरादुन राज्यहरु माथि गोरखाली फौजले विजय प्राप्त गर्न सफलता प्राप्त गर्याे ।
(घ) पण्डित हर्षदेव जोशीको सहयोगबाट बृहद एवं विशाल गोरखा साम्राज्यले सन् १७९० देखि सन् १८१५ सम्म कुमाऊँ तथा सन् १८०४ देखि १८१५ सम्म गढवाल राज्यमाथि आफ्नो शासन सत्ता कायम गर्याे । अर्थात जम्मा २५ वर्षसम्म कुमाऊँ, गढवाल राज्यमा गोरखालीहरुको शासन व्यवस्था थियो । यस्को श्रेय पण्डित हर्षदेव जोशीले पाउँछन् ।
(ङ) तर गोरखा शासन व्यवस्थाबाट पण्डित हर्षदेव जोशीको व्यक्तिगत स्वार्थ पूर्ति हुन सकेन । उनले चाहे जतिको लाभ प्राप्त गर्न सकेनन् । अतः कुमाऊँ, गढवाल राज्यबाट गोरखा शासन व्यवस्थालाई विस्थापित गर्न गराउन अङ्ग्रेज सरकारसंग गुहार एवं मद्दत माग्न थाले । गोरखा शासन व्यवस्थालाई कुमाऊँ, गढवालबाट समाप्त गर्न गराउन उनले ईष्ट इण्डिया कम्पनी सरकारलाई सम्पूर्ण सहयोग र मद्दत पनि गरे ।
सारांश
पण्डित हर्षदेव जोशीलाई अङ्ग्रेज इतिहासकार एडिक्सनले “देशद्रोही र स्वार्थी” भनेर आफ्नो संस्मरणमा लेखेका छन् । इतिहासकार राहुल सांस्कृत्यानले उनलाई “कुमाऊँको विभिषण” भनेर उल्लेख गरेका छन् । केही लेखकहरुले “कुमाऊँ राज्यका चाणक्य थिए” भनेर लेखेको पाइन्छ । जे होस् उनको सहयोग एवं सहायताले गर्दा गोरखाली फौजले सजिलैसंग उत्तराखण्डको भूमिमा प्रवेश गर्यो भन्ने भनाइ छ । ( अन्तरवार्ता र छलफलमा आधारित)
(सामाजिक अभियन्ता लेखक श्री त्रिलोक सिंह थापामगर ऐतिहासिक कथाका विषयमा लेख्न रुचाउँछन् )